اگر نمی‌توانید برای مدت طولانی یک کتاب را بدون حواس‌پرتی بخوانید، اگر در حین انجام یک فعالیت کاری دچار پرش افکار و حواس‌پرتی هستید، اگر کارها را فراموش کرده و وسائل خود را گم می‌کنید، اگر نمی‌توانید نوبت را در مکالمه، صف یا بازی رعایت کنید، ممکن است نیاز داشته باشید تا درباره مشکلات نقص‌توجه و بیش‌فعالی (ADHD) اطلاعات بیشتری را کسب کنید.

بی‌دقتی، فراموش‌کاری، مشکل در حفظ توجه، حواس‌پرتی، مشکل در نشستن برای مدت طولانی، بی‌قراری، وسط حرف دیگران پریدن، عمل کردن عجولانه یا بدون تأمل، تنها بخشی از نشانگان اختلال نقص‌توجه و بیش‌فعالی است. هرچند تمام افرادی که این مشکلات را تجربه می‌کنند اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه را تجربه نمی‌کنند، اما دانستن شدت و تعداد این ویژگی‌ها ما را در تشخیص بهتر یاری می‌کند.

علت نشانگان نقص توجه و بیش‌فعالی

این ویژگی‌ها از آن جا ناشی می‌شوند که قشر پیش‌پیشانی مغز که مسئول فعالیت‌های شناختی (مثل فکرکردن، برنامه‌ریزی، یادگیری و …) هستند فعالیت کمتری نسبت به سایر نواحی مغزی دارد. در نتیجه در افرادی که در این ناحیه از مغز دچار مشکلاتی هستند، مشکلات نقص‌توجه و بیش‌فعالی رخ می‌دهد. توجه کنید که این اختلال عصب‌روانشناختی است و تقریباً در تمام طول عمر همراه فرد است. هرچند نوع بزرگسال آن با تغییراتی همراه است. درمان‌های این اختلال با توجه به شدت و مشکلاتی که ایجاد می‌کند می‌تواند متفاوت باشد. اما دارودرمانی از اصلی‌ترین این درمان‌ها است.

دلیل ثابت و مشخصی برای این اختلال نمی‌توان یافت. اما علت بروز اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی به طور کلی مسائل ژنتیکی و محیطی است. اغلب افرادی که این اختلال را بروز می‌دهند معمولاً در خانواده خود، افرادی با این ویژگی‌ها داشته‌اند. از جمله مسائل محیطی نیز می‌توان به مشکلات دوران بارداری (تغذیه نامناسب، مصرف دخانیات و الکل و تجربه استرس زیاد توسط مادر)، زایمان (زایمان زودرس و وزن‌کم) و ضربه به سر در دوران نوزادی اشاره کرد.

با صرف وجود نشانه‌ها نمی‌توان برچسب اختلال را به افراد زد. چون که بسیاری از ویژگی‌ها به میزان طبیعی در افراد وجود دارد. اما برای شناخت این نشانگان به توضیح مختصری از آن‌ها می‌پردازیم. این نشانگان مبتنی بر کتاب راهنمای اختلال‌های روانپزشکی آمریکا است.

نقص‌توجه

حداقل ۶ نشانه از نشانگان زیر باید در فرد تا سن ۱۶ سالگی یا ۵ نشانه تا سن ۱۷ سالگی مشاهده شده باشد. این نشانگان حداقل ۶ ماه وجود داشته باشند و مناسب با سن رشدی فرد نباشند.

• فرد در اجرای دستورالعمل‌ها ضعف دارد (به ویژه اگر دستورالعمل‌ها چند مرحله‌ای باشند). همچنین در اجرای کارها و تکالیف روزانه مشکلاتی را تجربه می‌کند.
• فرد اغلب وسائل خود را گم می‌کند (مانند وسایل مدرسه، مداد، تلفن همراه، کتاب، خودکار، پول، کلید، عینک).
• فرد به راحتی با محرک‌های بیرونی (مثلاً یک صدا) حواسش پرت می‌شود. به ویژه وقتی که تکلیفی که در حال انجام است لذت‌بخش نباشد.
• فراموشکاری در انجام کارها و فعالیت‌ها دارد.
• از توجه دقیق به جزئیات ناتوان است. یا در کارهای مدرسه، محل کار یا سایر فعالیت‌ها اشتباه می‌کند (اشتباهات از روی بی‌دقتی است و ارتباطی به هوش فرد ندارد).
• در حفظ توجه به وظایف یا فعالیت‌ها (به ویژه آنهایی که نیازمند فعالیت ذهنی پیچیده هستند) مشکل دارد. از طرفی در برخی کارها چنان غرق می‌شود که متوجه گذر زمان نمی‌شود (به ویژه فعالیت‌های لذت‌بخش و بدون تلاش ذهنی).
• وقتی او را صدا می‌زنند گویی نمی‌شود (درحالیکه از لحاظ فیزیولوژیکی مشکل شنوایی وجود ندارد).
• در سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی مشکل دارد. ممکن است در اجرای برنامه‌هایی که خودش طراحی کرده نیز مشکل داشته باشد.

بیش‌فعالی و تکانشگری

حداقل ۶ نشانه از نشانگان زیر باید در فرد تا سن ۱۶ سالگی یا ۵ نشانه تا سن ۱۷ سالگی مشاهده شده باشد. این نشانگان حداقل ۶ ماه وجود داشته باشند و نسبت به سن رشدی فرد مناسب نباشد.

• ناتوانی در نشستن بر روی صندلی برای مدت طولانی یا تکان خوردن روی صندلی دارد.
• با دست‌ها یا پاها فعالیت‌هایی انجام می‌دهد که گویی احساس بی‌قراری می‌کند (مثلاً با بند ساعت ور می‌رود یا در خودکار را باز و بسته می‌کند).
• به فعالیت‌هایی علاقه دارد که نیازمند فعالیت جسمی بالا است و انجام فعالیت‌های آرام را دوست ندارد. (برای مثال دوست دارد از جایی بالا برود یا بدود).
• طوری در تحرک است که گویی موتوری به او وصل شده است.
• پرحرف است.
• در مکالمات گاهی قبل از تمام شدن سوال، پاسخ می‌دهد یا قبل از خواندن کامل سوال شروع به نوشتن می‌کند.
• وسط صحبت دیگران حرف می‌زند و باعث قطع صحبت دیگران می‌شود.
• در رعایت نوبت مشکل دارد.

نکاتی که برای تشخیص باید به آن‌ها توجه کرد.

الف) این نشانگان باید حداقل در دو محیط (خانه، مدرسه، پارک، محل کار و…) دیده شود.

ب) این نشانگان اختلال جدی در پیشرفت تحصیلی فرد، عملکرد شغلی و روابط بین‌فردی ایجاد کرده باشد.

ج) این نشانگان با اختلال دیگری توجیه نشوند.

همچنین توجه کنید که این افراد عموماً کارهای خود را به لحظات پایانی (اصطلاحاً دقیقه نود) موکول می‌کنند. گاهی در درک زمان سپری شده ضعف دارند و گویی در دنیای دیگری بودند. رویاهای روزانه زیادی را تجربه می‌کنند. معمولاً اضطراب بالایی دارند. گاهی کاری را آغاز می‌کنند و ناگهان خود را در حال انجام کار دیگری می‌یابند (مثلاً برای خاموش کردن گاز وارد آشپزخانه می‌شوند ولی وقتی به آشپزخانه می‌رسند کار دیگری را انجام می‌دهند). از ویژگی‌های مثبت این افراد خلاق بودن آن‌هاست. این افراد معمولاً پرانرژی هستند و در فعالیت‌هایی که نیازمند جنب‌و‌جوش زیاد است به خوبی عمل می‌کنند.

پرسشنامه نقص‌توجه و بیش‌فعالی کانرز

با توجه به اهمیت تشخیص این اختلال و شباهت برخی نشانگان با اختلال‌های دیگر، آزمون‌های معتبری لازم است تا وجود این اختلال را تشخیص دهند. برخی آزمون‌ها بررسی عملکرد فرد را می‌سنجند (بیشتر تمرکز بر مشکلات توجهی و بازداری است). برخی دیگر به صورت پرسشنامه هستند که ویژگی‌های فرد را از خود فرد یا والدین او می‌پرسند.

یکی از آزمون‌های معتبری که ما به شما پیشنهاد می‌دهیم آزمون کانرز است. این آزمون نشانگان را از دو بعد (کانرز و راهنمای اختلال‌های روانپزشکی آمریکا) مقایسه می‌کند. از ویژگی‌های برجسته این آزمون هم بررسی اختلال از ابعاد مختلف است. همچنین این آزمون مقیاس ثبات دارد و اعتبار آزمون در حد بالایی است. این مقیاس پاسخ‌های تصادفی و اغراق شده را تشخیص می‌دهد.

لازم به ذکر است که آزمون‌ها باید توسط فرد متخصص بررسی شوند و متخصص براساس اطلاعات تکمیلی (مثل مشاهده، مصاحبه، بررسی تاریخچه پزشکی و …) به نتیجه کلی درباره مراجع دست پیدا کند.

این آزمون ۸ زیرمقیاس‌ دارد که این اختلال را از جنبه‌های متفاوت بررسی می‌کند.

ابعاد پرسشنامه نقص‌توجه و بیش‌فعالی کانرز

مقیاس A: مشکلات بی‌توجهی و حافظه

این مقیاس مشکلات کم توجهی و فراموش‌کاری را می‌سنجد. نمرات پایین نشان‌دهنده طبیعی بودن این ویژگی‌هاست و نمرات بالا باید مورد توجه قرار بگیرند.

مقیاس B: بی‌قراری و بیش‌فعالی

این مقیاس میزان بی‌قراری و وضعیت بیش‌فعالی را بررسی می‌کند. فردی که دائماً در جنب‌وجوش است، دست و پای خود را زیاد به حرکت در می‌آورد، زیاد از روی صندلی بلند می‌شوند (یا روی صندلی وول می‌خورد)

مقیاس C: تکانشگری/ بی‌ثباتی عاطفی

به این معنی است که فرد چقدر در پاسخ‌دهی بدون فکر و به صورت عجولانه و بدون تأمل پاسخ‌ می‌دهد.

 مقیاس D: مشکلات خودپنداره

معمولاً افراد با اختلال ADHD مشکلاتی در خودپنداره دارند. این افراد ممکن است توانایی‌های خود را کوچک بشمارند یا احساس رضایت از وضعیت پیشرفت خود نداشته باشند.

مقیاس E: نشانگان نقص توجه در DSM-IV

برای مشخص کردن بعد نقص توجه براساس نشانگان DSM طراحی شده است.

مقیاس F: نشانگان تکانشگری/بیش‌فعالی در DSM-IV

این مقیاس نیز بعد تکانشگری و بیش‌فعالی را بر اساس نشانگان DSM بررسی می‌کند.

مقیاس G: مجموع نشانگان اختلال نقص‌توجه و بیش‌فعالی در DSM-IV

مجموع نشانگان می‌تواند به متخصص درباره وجود یا نبود اختلال نقص‌توجه و بیش‌فعالی (نوع ترکیبی) براساس نشانگان DSM اطلاعات ارزشمندی را ارائه کند تا درباره مراجع تصمیم بگیرد.

مقیاس H: شاخص اختلال بیش‌فعالی و نقص‌توجه

این مقیاس نیز نمره کل از نشانگان به متخصص ارائه می‌کند اما این شاخص براساس نظریه کانرز تهیه شده است و با نشانگان DSM تفاوت‌هایی دارد.

هرقدر که نمرات دو مقیاس آخر به یکدیگر نزدیکتر باشند، این آزمون معتبرتر است.

شرکت در آزمون نقص توجه و بیش‌فعالی کانرز