شخصیت، گرایش‌ها و خصوصیات پایداری است که تعیین‌کننده‌ی تشابهات و تفاوت‌ها در رفتارهای روان‌شناختی (افکار، عواطف و اعمال) افراد است. این‌گونه رفتارها در طول زمان تداوم داشته و به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را تنها پیامد فشارهای اجتماعی و زیستی یک لحظه در نظر گرفت. تاکنون نظریه‌های مختلفی در حوزه‌ی روانشناسی شخصیت ارائه شده است که از میان این دیدگاه‌ها و نظریه‌ها، ارائه‌ی دیدگاه‌های صفت (Trait)، پیشرفت مهمی در این حوزه محسوب می‌شود. ارائه‌ی دیدگاه‌های صفت ارزیابی‌های گروهی در سنجش شخصیت را میسر ساخت. تا اواخر دهه‌ی ۱۹۳۰ بین روانشناسان و نظریه‌پردازان شخصیت توافق اندکی در مورد روش‌های ارزیابی و اندازه‌گیری شخصیت وجود داشته است.

در دهه‌ی ۱۹۴۰، نظریه‌های چندصفتی و روش‌های ارزیابی گروهی در شخصیت توسعه می‌یابد و با ارائه‌ی دیدگاه‌هایی مانند تئوری ۱۶ عاملی کتل، سه عاملی آیزنک و در نهایت رویکرد پنج عامل اصلی شخصیت یا Big Five پیشرفت مهمی در نظریه‌های شخصیتی و روش‌های اندازه‌گیری آن به وجود می‌آید.

مدل پنج عامل اصلی شخصیت یا Big 5 Factor یکی از نافذترین نظریه‌های شخصیتی معاصر است که از طریق تحول نظریه‌های شخصیت و پیشرفت در روش‌های اندازه‌گیری و تحلیل‌های آماری به وجود آمد. مدل پنج عامل اصلی شخصیت در سال‌های اخیر به‌عنوان رویکردی پرطرفدار و قدرتمند برای مطالعه‌ی ویژگی‌های شخصیتی، مورد توجه بسیاری از روانشناسان قرار گرفته است. این مدل بر این باور استوار است که انسان موجودی منطقی است که می‌تواند شخصیت و رفتار خویش را توضیح دهد. بر اساس این نظریه، انسان موجودی است که روش زندگی خود را درک نموده و توانایی تجزیه‌وتحلیل کنش‌ها و واکنش‌های خود را دارد.

دیگمن و آینویی میگویند اگر تعداد زیادی مقیاس درجه‌بندی برای سنجش شخصیت مورد استفاده قرار گیرد و اگر گستره‌ی مورد سنجش این مقیاس‌ها بسیار گسترده باشد، توصیف شخصیت را می‌توان به‌وسیله‌ی پنج عامل قوی توضیح داد. این پنج عامل اغلب با عناوین روان‌نژندگرایی، برونگرایی، گشودگی در تجربه، توافق پذیری و وظیفه گرایی معرفی می‌شوند.

ابزارهای متعددی برای ارزیابی پنج عامل اصلی شخصیت ساخته شده است. برخی از این ابزارها مانند نسخه‌ی تجدیدنظر شده‌ی پرسشنامه‌ی شخصیتی ۲۴۰ گویه‌ای نئو NEO- Personality Inventory- Revised (NEO- PI- R) به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. لیکن در فعالیت‌های پژوهشی استفاده از این ابزارها به سبب تعداد زیاد گویه‌ها معمولاً دشوار بوده است. لذا در سال‌های اخیر محققان تلاش داشته‌اند تا پرسشنامه‌هایی کوتاه برای ارزیابی پنج عامل بزرگ شخصیت به وجود آورند.

برای مثال کاستا و مک‌کرا (۱۹۹۲) پرسشنامه‌ای ۶۰ گویه‌ای با عنوان فرم کوتاه پرسشنامه‌ی شخصیتی نئو NEO- Five Factor Inventory (NEO- FFI) با انتخاب گویه‌های نسخه‌ی تجدیدنظر شده‌ی پرسشنامه‌ی شخصیتی نئو می‌سازند.

برای مطالعه بیشتر: آزمون‌های تشخیصی سطح دو

گلدبرگ نیز در راستای ساخت پرسشنامه‌های کوتاه شخصیتی، بر اساس تحلیلی که بر روی مجموع ۱۲۵۲ گویه و همچنین گویه‌های پرسشنامه‌های شخصیتی موجود انجام داده است، چهار پرسشنامه‌ی شخصیتی پیشنهاد داد. پرسشنامه‌ی شخصیتی ۵۰ گویه‌ای گلدبرگ یکی از این چهار پرسشنامه است. در این پرسشنامه برای ارزیابی هریک از ۵ عامل بزرگ شخصیت، ۱۰ گویه‌ی مثبت و منفی وجود دارد که بر اساس مقیاس لیکرت نمره‌گذاری می‌شود. آزمودنی پس از مطالعه‌ی هر گویه، صحت آن را در مورد خویش بر اساس مقیاس پنج درجه‌ای از کاملاً درست (با نمره‌ی ۵) تا کاملاً نادرست (با نمره‌ی ۱) درجه‌بندی می‌نماید.

در پژوهش‌های مختلف، ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه‌ی ۵۰ گویه‌ای گلدبرگ در کشورهای متعددی مورد بررسی قرار گرفته است.

بررسی شاخص‌های روان‌سنجی فرم کوتاه پرسشنامه پنج عامل اصلی شخصیت

در پژوهش منتشر شده در مجله روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی/ سال چهارم/ شماره شانزدهم/ تابستان ۱۳۹۳ توسط فرهاد خرمائی، اعظم فرمانی، روایی و پایایی بالای نسخه فارسی پرسشنامه کوتاه شده پنج عامل اصلی شخصیت گُلدبرگ مورد تأیید قرار گرفت که پروفایل‌سنتر نیز از این نسخه در بسته‌های سنجش سازگاری شغلی خود بهره می‌گیرد.

روش جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری

جامعه‌ی پژوهش حاضر دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز بود که از میان این دانشجویان، تعداد ۵۰۰ دانشجو به‌وسیله‌ی روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای ۱ به‌عنوان گروه نمونه انتخاب شد. افراد گروه نمونه از دانشکده‌های ادبیات و علوم انسانی، اقتصاد و علوم اجتماعی، علوم تربیتی و روانشناسی، حقوق و علوم سیاسی، علوم و فنی و مهندسی انتخاب شد. دامنه‌ی سنی شرکت‌کنندگان در این پژوهش از ۱۸ تا ۲۷ سال و میانگین سنی آن‌ها ۲۰/۸۸ سال بود (.(SD=۱/۶۹ جدول ۱ توزیع گروه نمونه برحسب دانشکده‌های مختلف و جنسیت دانشجویان را نشان می‌دهد. برای ایجاد انگیزه در دانشجویان، در شروع کار هدف پژوهش برای آن‌ها توضیح داده شد. همچنین شرکت کلیه دانشجویان در پژوهش داوطلبانه بود.

ابزار پژوهش پرسشنامه پنج عامل اصلی شخصیت (Big 5):

محققان پژوهش فوق بر اساس نتایج پژوهش خرمائی (۱۳۸۵) با انتخاب گویه‌های پرسشنامه‌ی پنج عامل بزرگ شخصیت گلدبرگ (۱۹۹۹) فرم کوتاه‌تری از این پرسشنامه شامل ۲۵ گویه تهیه کردند.

عامل روان‌نژندگرایی (Neuroticism) به‌وسیله‌ی گویه‌هایی مانند «به‌سادگی برآشفته می‌شوم»، «زود عصبانی می‌شوم» و «اغلب احساس غم می‌کنم» سنجیده می‌شود.
برای سنجش عامل توافق‌پذیری (Agreeableness) گویه‌هایی مانند «دیگران برای من کم‌اهمیت هستند» و «مشکلات دیگران برایم مهم نیست» مورد استفاده قرار گرفت.
عامل وظیفه‌گرایی (Conscientiousness) به‌وسیله‌ی گویه‌هایی مانند «چیزهایم را اینجا و آنجا جا می‌گذارم» و «در انجام کارهایم سهل‌انگاری می‌کنم» سنجیده می‌شود.
مثال‌هایی از گویه‌های برونگرایی (Extraversion) عبارت از «معمولاً سر صحبت را ابتدا من باز می‌کنم» و «با دیگران راحتم» هستند.
برای سنجش عامل گشودگی در تجربه (Openness to experience) نیز گویه‌هایی مانند «ایده‌های زیادی در ذهن دارم» و «فهم مفاهیم ذهنی و انتزاعی برایم دشوار است» مورد استفاده قرار گرفت.

برای مطالعه بیشتر: برنامه‌ توسعه‌ فردی/ روش‌ها، اهداف و ویژگی‌های این برنامه

نتایج

برای تعیین روایی پرسشنامه‌ی پنج عامل اصلی شخصیت (فرم کوتاه) از تحلیل عاملی به روش مؤلفه‌های اصلی همراه با چرخش واریماکس استفاده شد. در تحلیل داده‌های پرسشنامه، مقدار شاخص کفایت نمونه‌گیری ۱ و آزمون کرویت بارتلت ۲ (شاخص کفایت ماتریس همبستگی) نشان از وجود شواهد کافی برای انجام تحلیل عوامل دارد. مقدار شاخص کفایت نمونه‌گیری ۰/۷۹ و مقدار خی آزمون بارتلت ۳/۵۳۲ محاسبه شد که در سطح P <۰/۱ معنی‌دار بود. برای تعیین مقدار عوامل از نمودار اسکری ۳ استفاده شد. بدین‌صورت که با توجه به شیب نمودار عوامل آشکارشده در شیب تند نمودار به‌عنوان عوامل اصلی قلمداد گردید و از پذیرش عامل‌هایی که به‌صورت موازی در محور خط شیب تند قرار گرفتند، اجتناب شد. سپس از روش چرخش واریماکس برای تعیین بارگذاری عاملی هر گویه بر روی هر عامل با حفظ بارگذاری‌های عاملی بیش از ۰/۳۰ استفاده شد. نتایج تحلیل عوامل استقلال پنج عامل بزرگ را مورد تائید قرار داد.

برای تعیین پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرون باخ استفاده شد. برای عامل روان‌نژندگرایی ضریب آلفای ۰/۸۳ محاسبه شد. ضرایب آلفا برای توافق پذیری ۰/۸۳، وظیفه گرایی ۰/۸۱ بوده است و در نهایت ضرایب آلفا برای عوامل برونگرایی و گشودگی در تجربه به ترتیب ۰/۷۲ و ۰/۶۹ محاسبه شده است.

همچنین، نتایج تحلیل عوامل نشان داد که ۴ گویه از فرم کوتاه به علت عدم بارگذاری عاملی کافی بر روی عامل مورد نظر حذف شده و تعداد گویه‌ها به ۲۱ گویه تقلیل یافت؛ بنابراین هریک از چهار عامل روان‌نژندگرایی، توافق پذیری، وظیفه گرایی و گشودگی در تجربه شامل ۴ گویه و عامل برونگرایی شامل ۵ گویه می‌شود.

نتایج سنجش پایایی نشان داد که فرم کوتاه پرسشنامه‌ی پنج عامل بزرگ شخصیت از پایایی بالایی برخوردار است (از ۰/۶۹ برای گشودگی در تجربه تا ۰/۸۳ برای روان‌نژندگرایی و توافق پذیری). این نتایج با یافته‌های گلدبرگ و خرمائی همسو است.

به‌طورکلی، پژوهش فوق نشان داد که فرم کوتاه پرسشنامه‌ی پنج عامل اصلی شخصیت از روایی و پایایی خوبی برخوردار است و برای استفاده در فعالیت‌های پژوهشی به‌منظور سنجش شخصیت مفید است. همچنین با توجه به کوتاه بودن آن، به سهولت می‌توان قابل اجرا است.

منابع

خرمائی، فرهاد (۱۳۸۵) بررسی مدل علی ویژگی‌های شخصیتی، جهت‌گیری‌های انگیزشی و سبک‌های شناختی. رساله‌ی دکتری، شیراز: دانشکده‌ی روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه شیراز.
فتحی آشتیانی، علی (۱۳۸۸) آزمون‌های روان‌شناختی: ارزشیابی شخصیت و سلامت روان. تهران: انتشارات بعثت.