هوش هیجانی چیست و چطور آینده شما را تضمین می‌کند؟
هوش به‌عنوان یکی از وجوه قابل‌توجه در سازش‌یافتگی افراد با محیط و از عوامل مهم تفاوت‌های فردی به شمار می‌رود. برخی صاحب‌نظران هوش را به‌عنوان ماهیتی واحد و برخی آن را واجد مؤلفه‌ها و مقوله‌های بی‌شماری می‌دانند.
✅ انواع هوش
به باور دانشمندان انسان دارای انواع هوش است که به واسطه‌ی موقعیت‌های مختلف از آن‌ها استفاده می‌کند.
بر اساس جدیدترین تقسیم‌بندی چهار نوع هوش وجود دارد:
- هوش جسمانی
- هوش عقلانی
- هوش هیجانی
- هوش معنوی
هدف از این مطالعه تعیین میزان رابطه هوش هیجانی با پیشرفت تحصیلی است که با بررسی نتایج مطالعات محققان، رابطه بین این دو مؤلفه را تعیین می‌کنیم.
هوش هیجانی (Emotional Intelligence) عبارت است از مجموعه‌ای از دانش‌ها و توانایی‌های هیجانی و اجتماعی که قابلیت کلی ما را در پاسخ به نیازهای محیطی به‌طور مؤثری تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مجموعه شامل موارد زیر است:
- توانایی آگاه بودن از خود، درک و فهم خود و قدرت بیان احساسات
- توانایی آگاه بودن از دیگران، درک و فهم دیگران و قدرت بیان آن
- توانایی رویارویی با هیجان‌های شدید و کنترل تکانه‌ها در خویشتن
- توانایی انطباق با تغییرات و حل مسائل اجتماعی و فردی
در سال 1990، سازه‌ی هوش هیجانی توسط دو استاد دانشگاهی امریکا، “جان مه یر” و “سالووی” در مجلات دانشگاهی معرفی شد. آن‌ها EI را به‌عنوان نوعی از هوش اجتماعی تعریف کرده‌اند که توانایی ارزیابی هیجانات خود و دیگران، تمایز بین آن‌ها و نظم‌دهی به افکار و اعمال خود با استفاده از اطلاعات هیجانی را شامل می‌شود.
به نظر “می یر و سالوی“، چهار مؤلفه اصلی EI شامل موارد زیر است:
- ادراک و بیان هیجان: که شامل بازشناسی و واردکردن اطلاعات کلامی و غیرکلامی به سیستم هیجانی می‌شود.
- تسهیل تفکر به وسیله‌ی هیجان: یعنی به‌کارگیری هیجان‌ها به‌عنوان قسمتی از شناخت مانند خلاقیت و حل مسئله
- فهم یا شناخت هیجانی، که شامل پردازش شناختی هیجان و معلومات به‌دست‌آمده درباره‌ی احساسات خود و دیگران است.
- مدیریت یا تنظیم هیجانی، در نزد خود و دیگران که به کنترل و تحت نظر درآوردن امور هیجانی و احساسی برای خود و سایر افراد را شامل می‌شود.
تحقیقات متعدد حاکی از آن است که این مؤلفه‌ها بر تمامی حیطه‌های زندگی انسان تأثیر بسزایی دارد. به‌عنوان مثال عملکرد تحصیلی فرد متأثر از وضعیت هوش هیجانی شخص می‌باشد.
پژوهشگران EI را شامل توانایی‌هایی مثل برانگیختن خود برای انجام کار، مقاومت در مواجه‌شدن با ناکامی، کنترل خلق خود، همدلی کردن و امیدوار بودن می‌دانند.
به‌عبارت‌دیگر هوش هیجانی به تفاوت‌های افراد در ادراک، پردازش و به‌کارگیری اطلاعات اشاره می‌کند.
بر اساس مطالعات، هوش هیجانی از جمله عواملی است که به انگیزش پیشرفت تحصیلی منجر شده و مانع از افت آن می‌شود.
انگیزه پیشرفت گرایشی است برای ارزیابی همه‌جانبه‌ی عملکرد خود با توجه به عالی‌ترین معیارها، تلاش برای موفقیت در عملکرد و برخورداری از لذتی که با موفقیت در عملکرد همراه است.
موفقیت تحصیلی نیازمند تمرین، تلاش مداوم، مدیریت زمان و استرس است. هوش هیجانی یکی از ساختارهایی است که برای پیشرفت تحصیلی از طریق مسیرهای انگیزشی و هیجانی اثرگذار است.
در سال‌های اخیر، رشد کمی و کیفی نظام آموزش عالی، گسترش روزافزونی داشته است. پیشرفت تحصیلی، مهمترین شاخص توفیق فعالیت‌های علمی و آموزشی و موضوع با اهمیتی برای سیاست‌گذاران مراکز آموزش عالی محسوب می‌شود. پیشرفت تحصیلی دانشجویان از شاخص‌های مهم در ارزشیابی نظام‌های آموزشی است و سطوح بالای آن می‌تواند پیش‌بینی کننده آینده روشن برای فرد و جامعه باشد و تمام کوشش‌ها و سرمایه‌گذاری‌های هر نظامی، تحقق این هدف است. پیشرفت تحصیلی به نتایج عملکرد در حوزه‌های فکری تدریس شده در مدرسه، دانشکده و دانشگاه اشاره دارد و به‌عنوان شاخص آموزش فکری مهمترین پیش‌نیاز رفاه فردی و اجتماعی است.
در نظام آموزشی ما نیز این مشکل وجود دارد که صرفاً بر توانایی تحصیلی تأکید می‌شود و EI یعنی مجموعه‌ای از صفاتی که بی‌اندازه در سرنوشت افراد اهمیت دارند، نادیده انگاشته می‌شود چراکه توانمندی‌ها و شایستگی‌های اجتماعی و هیجانی از عوامل تعیین‌کننده و تأثیرگذار بر موفقیت تحصیلی محسوب می‌شوند.
پژوهشگران بیان می‌کنند که برای رسیدن به سطح بالایی از مهارت‌های تحصیلی، علاوه بر توانایی‌های شناختی کلی، فرد باید به رشد مناسب در جنبه‌هایی همچون کنترل هیجانات و عواطف دست یابد. به معنای دیگر محصلان بدون دستیابی به این مؤلفه‌ها که هوش هیجانی را می‌سازند قادر به یادگیری بهینه موضوعات درسی نخواهند بود.
این سؤال پیش می‌آید که آیا کارآمدی محصلان با نقش میانجی EI می‌تواند بر انگیزش پیشرفت تحصیلی آنان تأثیر داشته باشد؟ و آیا می‌توان با آموزش و تقویت هوش هیجانی، به پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان کمک کرد؟
✅ نتایج برخی پژوهش‌ها در زمینه ارتباط هوش هیجانی با پیشرفت تحصیلی
بررسی رابطه بین هوش هیجانی و موفقیت تحصیلی از حیطه‌های پر چالش است و پژوهش‌های شکل‌گرفته در این موضوع، بیانگر نقش معنادار هوش هیجانی در پیشرفت تحصیلی می‌باشد.
اکثر پژوهش‌ها در زمینه‌ی مفهوم EI برگرفته از کارهای سالوی و مایر است. به نظر آن‌ها هوش هیجانی به‌عنوان یک توانایی ناظر بر ظرفیت ادراک، ابراز، شناخت، کاربرد و کنترل هیجان‌ها در خود و دیگران است و به عبارتی تأکید بر توانایی‌های ادراک و به‌کارگیری هیجان‌هاست.
شواهد بسیاری ثابت می‌کند، افرادی که مهارت هیجانی دارند، یعنی کسانی که احساساتشان را به‌خوبی می‌شناسند و هدایت می‌کنند و احساسات دیگران را نیز درک و به طرز اثربخشی با آن برخورد می‌کنند- در هر حیطه‌ای از زندگی ممتازند، خواه در روابط عاطفی باشد یا در فهم قواعد ناگفته‌ای که در خط‌مشی سازمان به پیشرفت می‌انجامد. این افراد در زندگی خویش خرسند و کارآمدند و عادات فکری در اختیار دارند که موجب می‌گردند آن‌ها افرادی مولد و کارآمد باشند.
در زمینه EI و پیشرفت تحصیلی، پژوهشگران به این نتیجه دست یافته‌اند که هوش عمومی فقط 50 درصد پیشرفت تحصیلی را تبیین می‌کند. مطالعات انجام‌شده مبین نقش و اهمیت هوش هیجانی در شئون مختلف زندگی افراد اعم از تحصیل، شغل، محیط اجتماعی و سلامت روانی فرد می‌باشد.
در پژوهشی که میزان ترک تحصیل را در دانش‌آموزان مورد مطالعه قرار داده بودند، نتایج نشان داد که ادامه تحصیل به شکل معنادار با میزان بالای شایستگی هیجانی دانش‌آموزان در ارتباط است و بین EI و پیشرفت تحصیلی رابطه‌ی معناداری وجود دارد و همچنین هوش هیجانی دانش‌آموزان تیزهوش با پیشرفت تحصیلی‌شان همبستگی بیشتری دارد.
از نظر مایر توانایی‌ها و مهارت‌های هوش هیجانی شامل چهار حوزه است شامل:
- توانایی ادراک هیجان
- استفاده از هیجان برای تسریع فکر
- فهم هیجانات
- و مدیریت هیجان
به دلیل اینکه EI بر توانایی افراد برای مقابله مؤثر با فشارها و مطالبات محیطی اثر می‌گذارد، این ادعا وجود دارد که این مقوله عامل مهمی در تعیین موفقیت‌های زندگی و بهزیستی روان‌شناختی است.
پژوهشگری به نام اسکات در بررسی‌های خود، دریافت که هوش هیجانی با سلامت روانی همبستگی مثبت دارد و یافته‌هایشان حاکی از نقش مهم EI در تعدیل فرآیند استرس و افزایش انعطاف‌پذیری فرد است و اگر بتوان آن را از طریق تمرکز افزایش داد، می‌توان از آن به‌عنوان تکنیک مدیریت استرس استفاده کرد.
با توجه به نتایج مطالعات مختلف، می‌توان دریافت که بین مؤلفه‌های EI و مؤلفه‌های سلامت عمومی همچون عملکرد اجتماعی، افسردگی و اضطراب هم همبستگی مثبت وجود دارد که می‌تواند منجر به ارتقای سطح تحصیلی گردد. ازاین‌رو توجه به هوش هیجانی و برنامه‌ریزی در جهت رشد آن برای حفظ سلامت عمومی امر بسیار مهمی است که این برنامه‌ریزی باید از سنین کودکی و مهدکودک آغاز گردد تا در سنین جوانی و در سطح دانشگاه به رشد مناسبی برسد. درواقع مدارس و دانشگاه‌ها نیز نیاز به برنامه‌های مدونی برای ارتقای سطح هوش هیجانی و متعاقب آن سلامت عمومی دارند تا بتوانند در آینده شاهد پیشرفت‌های تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان باشند.
محققان جهت پرورش فراگیران سالم، باهوش و موفق بر کارکرد هوش هیجانی تأکید دارند. آن‌ها از طریق ارائه‌ی داستان‌های هیجانی-اجتماعی شاگردان را در موقعیت‌های حل مسئله و تعارض قرار می‌دهند و به کمک هوش هیجانی آن‌ها را به حل تعارضات قادر می‌کنند. در نهایت آن‌ها به ساختن جامعه از طریق کاربرد هوش هیجانی مبادرت می‌ورزند. بدین ترتیب از طریق بررسی مجموعه عوامل که نشان‌دهنده‌ی هوش هیجانی به‌صورت مجزا و از راه ترکیب با سایر عوامل و متغیرهای شناختی و اجتماعی است، هوش هیجانی در کل قادر است پیشرفت تحصیلی و موفقیت‌های اجتماعی افراد را پیش‌بینی کند.
یکی از مهمترین توانایی‌های هوش هیجانی در کیفیت زندگی انسانی، این است که می‌توان آن را آموخت و در طول زندگی بهبود بخشید. یکی از راه‌هایی که می‌توان میزان هوش هیجانی را مشخص کرد، تست هوش هیجانی است. از نظر علمی، امکان اندازه‌گیری به کمک تست هوش هیجانی وجود دارد.
